شب یلدا یا شب چلّه یکی از قدیمی ترین و کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که در آن شب خوراکی های ویژه شب یلدا مصرف می شود .
در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن شب های زمستان گرامی می دارند .
شب یلدا سی آذر ( آخرین روز پاییز ) تا طلوع آفتاب یک دی ( اولین روز زمستان ) می گویند .
در این جشن طی شدن بلندترین شب سال گرامی داشته می‌شود .
در این شب اکثر خانواده‌های ایرانی در سراسر جهان شام مخصوص تهیه می کنند .
تنقلات (آجیل و باسلوق و… ) و انواع میوه‌ها مانند انار و هندوانه را نیز سرو می‌کنند و به قصه‌گویی و تفال زدن به دیوان حافظ می‌پردازند .
یلدا برگرفته از واژهٔ سریانی به معنای زایش و تولد است.
ایرانیان باستان نیز به این باور بودند که فردای شب یلدا با طلوع خورشید روزها بلندتر می‌شود .
تا تابش نور پروردگار بیشتر می شود و به این ترتیب تا آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر و خورشیدی نامیدند .
به این دلیل دهمین ماه سال دی نام گرفت که ماه متولد شده از خورشید است .
این رسم شیرین ایرانی ها هر سال با گرمی خاصی باشکوه تر از سال قبل برگزار می شود .
نمی توان با اطمینان نظر داد که در ابتدا رسم برگزاری شب یلدا چگونه به وجود آمد اما دلایل زیادی برای آن گفته شده است .
در زمان های باستان، ایرانی ها از راه کشاورزی روزگار می گذراندند و با تغییر فصل های سال کارهای آن ها هم رنگ و بوی متفاوت به خود می گرفت .
ایرانی های باستان به تجربه فهمیدند که همین که شب اول زمستان فرا می رسد.
به طولانی ترین شب سال می رسیم و بعد از آن روزها بلندتر می شود .
برای همین این شب را شب تولد خورشید می دانستند .
آن ها بر این باور بودند که تاریکی سمبل اهریمن و روشنایی سمبلی از خیر است .
برای همین هم در طولانی ترین شب سال برای از بین رفتن اهریمن جشن می گرفتند و شادی می کردند .
آن ها در این شب سفره ای بزرگ پر از میوه و آجیل پهن می کردند .
همچنین سعی می کردند تا صبح نخوابند و شب را با قصه گویی بگذرانند .
اینکه بعد از شب یلدا روزها بلندتر از روزهای قبل می شود یعنی اینکه خورشید توانسته بر تاریکی پیروز شود .
جالب است بدانید که رومی های باستان هم به تقلید از ایرانیان این شب را جشن می گرفتند .
حتی عده ای از آن ها تولد حضرت عیسی را در همین شب می دانسته اند.
تزئینات شب یلدا و خوراکی ها و میوه هایی که هنگام پذیرایی از مهمانان در جشن شب یلدا صورت می گیرد از دیگر ملزومات این شب است .
آجیل های مخصوص شب یلدا که به آجیل مشکل گشا نیز معروف هستند از بادام،تخمه و پسته و گردو تشکیل شده است .
میوه هایی که در این شب استفاده می شود باید دارای دانه های ریز باشند که نشان از برکت و باروری است .
میوه هایی که رنگ آنها سرخ است نیز به دلیل نماد سرخی خورشید است نیز استفاده می شود .
از جمله انار ، هندوانه ، سیب قرمز و لبو از این قبیل میوه ها می باشند.
هندوانه نماد چیست ؟
هندوانه یکی از میوه های محبوب تابستانی است ولی چرا در شب یلدا هندوانه می خوریم؟
بر اساس باور ایرانی ها خوردن هندوانه در شب یلدا باعث می شود که در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر شما غلبه نمی کند .
انار در شب چله نماد چیست؟
انار نمادی از شادی و زایش است که با خوردن آن در شب یلدا انرژی و جانی تازه می گیریم .
جالب است بدانید که شب یلدا در کشورهایی مانند پاکستان، تاجیکستان و افغانستان هم جشن گرفته می شود .
خوراکی های ویژه شب یلدا در چند استان
شب یلدا در گیلان
مردم استان گیلان مثل مناطق مختلف اداب و رسوم ویژه‌ای دارند
در شب یلدا از تنقلاتی مانند هندوانه ، آب ازگیل یا آب کندوس ، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند .
در گیلان هندوانه را حتماً فراهم می‌کنند و معتقدند که هر کس در شب چله هندوانه بخورد در تابستان احساس تشنگی نمی‌کند و در زمستان سرما را حس نخواهد کرد .
همچنین مردم شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون،
«امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند .
در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند .
برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم می‌کنند، هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند .
در این میان، چهار حالت پیش می‌آید:
اگر دو قاچ هندوانه، سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است .
اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است .
اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است .
اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است .
شب یلدا در فارس
استان فارس و شهر شیراز از جمله شهرهای ایران است که آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند .
در این شب افراد فامیل دور هم جمع می شوند .
با خوردن میوه و آجیل های مخصوص که از انجیر، قصبک، خرک ، برنجک تشکیل شده است شب را به صبح می رسانند .
یکی از مراسم هایی که در شب یلدا و در میان خانم ها انجام می شود فال کلوک است .
کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم های نشانه خاصی را در کوزه می اندازند .
سپس یک دختر چه می آید و نشانه ای را از داخل کوزه خارج می کنند .
سپس فردی به صورت فال شعری از حافظ می خواند .
هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می شود.
شب یلدا در اصفهان
در استان اصفهان نیز از قدیم‌الایام آیین‌های ویژه‌ای وجود داشته که کم و بیش هنوز هم ادامه دارد.
به باور اصفهانی‌های قدیم ، زمستان به دو بخش “چله” و “چله‌کوچیکه” تقسیم می شد .
البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام “چله زری” (ماده) و”عمو چله”(نر) تقسیم می‌شود .
زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیاء را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند .
اصفهانی‌ها دو شب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند .
آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شود .
خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره با عنوان “سفره شب چله”، این شب را گرامی می‌دارد .
هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که بیرون آن سبز و درونش قرمز سمبل خورشید محسوب می‌شود .
به عنوان مهمترین میوه بر سر سفره چله قرار می‌گیرد .
از دیگر بخش های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام لباس ها و رخت خوابها در هوای آزاد است .
به ویژه در مقابل خورشید با هدف خوش آمد گویی به “عمو چله” و “چله زری” بوده است .
شب یلدا در آذربایجان شرقی و غربی
در شب یلدا مردم آذربایجان مشغول خوردن هندوانه چله می شوند .
غالبا اولین ضربه چاقو را ریش سفید مجلس به هندوانه می زند .
او در هنگام این کار جمله قادا بلامیزی بو گئجه گسدوخ (بلایای خودمان را امروز بریدیم) می گویند .
در آذربایجان نیز مانند دیگر استان ها طبق های شب چله ای که با کادوهای مختلف پر شده است از طرف خانواده داماد برای خانواده عروس فرستاده می شود .
اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا “چیلله قارپیزی” (هندوانه چله) می‌خورند .
معتقدند باخوردن هندوانه ، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند .
خوراکی های ویژه شب یلدا در مرکزی
اما آیین شب یلدا در استان مرکزی از دیرباز در سه شب متوالی به نام شب “چله‌بزرگه”، “چله وسطی” و “چله‌کوچیکه” برگزار می‌شده .
خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند .
یکی از آیین‌های ویژه یلدا در استان مرکزی دیدار و بزرگان و سالخوردگان فامیل است .
بزرگترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند.
بزرگترها با کودکان هم بازی می‌شدند ،”پر یا پوچ” دزد بازی و مشاعره از جمله بازیهایی است که در شب چله در مناطق مختلف استان مرکزی با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت .
این رسومات تا پنجاه سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فراگیر وجود داشت .
اما اکنون به ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید.
خوراکی های ویژه شب یلدا در قزوین
مردم استان قزوین نیز همچون دیگر هموطنان ایرانی ، این آیین کهن را با رفتن به خانه بزرگترها می‌گذرانند .
به عقیده بزرگترها آوردن میوه‌های مختلف خشک و تر و میوه‌های سرخ فام که به “شب چره” معروف است .
خوردن این میوه ها همراه با خوراکی‌های دیگر شگون داشته و زمستان پر برکتی را نوید می‌دهد .
در بعضی مواقع که مادر بزرگها در آوردن تنقلات تاخیر می‌کنند،کوچکترها شعر “هر که نیارد شب چره – انبارش موش بچره” سر می‌دهند و مادربزرگ در آوردن “شب چره” تعجیل می‌کند .
دراین شب اغلب مردم قزوین با خوردن سبزی پلو با ماهی‌دودی شب خود را آغاز می کنند .
سپس هندوانه ، انار ، انواع تنقلات از جمله کشمش ، گردو ، تخمه ، آجیل مشگل‌کشا و انجیر خشک ، شب نشینی خود را به اولین صبح زمستانی گره می‌زنند .
به عقیده مادر بزرگ‌های قزوینی اگر دراین شب ننه سرما گریه کند باران می‌بارد .
اگر پنبه‌های لحاف بیرون بریزد برف می‌آید و اگر گردنبند مراوریدش پاره شود تگرگ می‌آید .
یکی دیگر از آداب و رسوم “شب یلدا” فرستادن “خونچه چله” از سوی داماد به عنوان هدیه زمستانی برای عروس است.
شب یلدا در مازندران
در مازندران شب یلدا بسیار با اهمیت و گرامی داشته می شود .
در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگها و مادر بزرگ ها رفته و ضمن دور هم نشینی و خواندن فال حافظ و فردوسی خوانی به خوردن تنقلات و میوه جات خصوصا” انار و هندوانه و ازگیل می پردازند .
با خوردن و نوشیدن و شنیدن صحبت ها و داستان های بزرگترها شب را به صبح می رسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی ها است .
خوراکی های ویژه شب یلدا در خراسان
در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی در این شب مرسوم است .
یکی از آیین های ویژه شب یلدا در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف زدن» است .
در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می ریزند .
مردان و جوانان فامیل با دسته ای از چوب های نازک درخت انار به نام «دسته گز» مایع مزبور را آنقدر هم می زنند تا به صورت کف درآید .
این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور کف کند .
کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می شود .
در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف ها با پرتاب آن به سوی همدیگر است .
مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می افزایند .
شب یلدا در خوزستان
در استان خوزستان بر اساس سنتی دیرینه، پدربزرگ‌ها و مادر بزرگها نیز با فراهم و پذیرایی از فامیل با تنقلات محلی و آجیل های شب یلدا را در کنار هم وقت می گذرانند .
مردم خوزستان تا سحر انتظار می‌کشند تا از قارون افسانه‌ای استقبال کنند .
قارون در لباس هیزم‌شکن برای خانواده‌های فقیر تکه‌های چوب می‌آورد .
این چوب‌ها به طلا تبدیل می‌شوند و برای آن خانواده، ثروت و برکت به همراه می‌آورند.
به خانه بزرگترها رفته و دورهم جمع شده و شب را به شوخی و خنده می گذرانند
. آجیل، هندوانه، انار، شیرینی و خرما و لبو و آش وشیرینی‌های مختلف از جمله خوراکی‌های این آیین کهن است.
خوراکی های ویژه شب یلدا در کردستان
در کردستان نیز مانند سایر مناطق کوهستانی ایران این آیین تاریخ کهنی دارد که به همان نام قدیمیش «شو چله» خوانده می‌شود .
در شهر سنندج از قدیم اکثر خانه‌ها غذای دلمه و نان سنگک برای پذیرایی تهیه می کردند .
در کنار آن ها ، دیگر تنقلات و میوه ها برای مهمان‌ها آماده می‌کنند و این به صورت سنتی در این شهر تبدیل شده است .
شب یلدا در بندرعباس
مردمان هرمزگان همگی به دورهم غذاهای سنتی درست کرده و خوش می گذرانند .
می توان ازاین سنت غذایی نان رگاگ و درست کردن غذایی به نام سوراغ و مهیاوه است .
که بعد از تهیه به همراه نانی میل می شود نام برد .
غذای دیگری که در این شب مورد استقبال هرمزگانیان قرار گرفته هواری ماهی و قلیه ماهی است .
خوردن آن در جمع صمیمی و گرم خانواده صفایی دارد .
این مردمان جنوب با زدن سازهای بادی به شادی و پایکوبی می پردازند .
آخرین روز پاییز را با شادی و نشاط پشت سر می گذارند .
در پایانی ترین دقایق آن بزرگان فامیل برای کوچک تر ها دعای عاقبت بخیری می نمایند .
خوراکی های ویژه شب یلدا دریزد
شهر یزد هم در شب یلدا همانند شهرهای دیگر کشورمان آداب و رسوم خاص خود را دارد .
در این شب، افراد یک فامیل در خانه‌ی یکی از بزرگان فامیل جمع می‌شوند .
به خواندن قرآن و حافظ می‌پردازند و درخانه بعضی از خانواده‌های یزدی هم موسیقی سنتی نواخته می‌شود .
در این شب اقوام در کنار هم غذاهای سنتی یزدی مانند آش شولی یزدی صرف می‌کنند .
آش شولی یکی از غذاهای مورد علاقه مردمان یزد است .
سبزی خاص این آش ، چغندر ، نعناع خشک ، سرکه از مهم ترین مواد تشکیل دهنده این آش سنتی است .
شب یلدا در لرستان
شب چله در میان مردم مناطق لر و لر نشین دارای آداب و رسوم خاصی است و به آن «شو اول قاره» می‌گویند .
شب نشینی، دید و بازدید اقوام ، فال چهل سرو ، فال حافظ ، پختن غذاهای خاص این شب است .
شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان می فرستند .
با خواندن اشعاری به همین منظور مانند :
امشو اول قاره ، خیر د هونت بواره ( امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر ازخانه ات ببارد) ، نون و پنیر و شیره _ کیخا هونت نمیره (نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحب خانه) خانه ات نمیرد) .
چی به علی کوشکه بیاره ( چیزی بده علی کوچک یا بچه ات بیاورد) می خوانند.
در این شب همچنین مردم با استفاده از گندم، شاهدانه، کنجد و گردو ، تنقلاتی خاص تهیه می‌کنند.
در لرستان شب چله (شو اول قاره) گندم شیره هم می‌خورند .
که از این طریق گندم را در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط می‌کنند .
سپس آن را روی یک ظرف فلزی به نام ساج برشته می‌کنند.
همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند .
شب یلدا در ایلام
مردم دیار کردنشین استان ایلام نیز از کهن روزگار دور تاکنون با حفظ بسیاری از آداب و رسوم خاص خود در ایام های ویژه سال همچنان آن را برگزار کرده و گرامی می دارند .
آداب و رسوم خاصی همچون جمع شدن در منزل بزرگ ترها، گرفتن فال حافظ و خوردن انواع شیرینی های سنتی با عطر و بوی خاصاست
شیرینی های نظیر کله کنجی ، بژی برساق ، گنمه شیره می باشد .
انواع تنقلات و تخمه ، هندوانه و انار، موز و سیب، پخت برخی شیرینی های خانگی از جمله آداب مردم دیار ایلام در برگزاری شب یلدا است.
خوراکی های ویژه شب یلدا در کرمان
مردم کرمان نیز همانند سایر ایرانیان این شب را گرامی می‌دارند .
هندوانه، انار، آجيل، کماچ و کلمپه و ساير شيرينی‌های محلی ، شب يلدا در خانه‌ها ديده می‌شود .
سفره‌ای شيرين و خوش‌رنگ كه دور آن تمام لب‌ها خندان و شاد است .
از انواع بازی‌ها و تفریحات این شب هم یک بازی به نام «ماردوره» بوده اسست .
عبارت بود از اینکه هر فردی که در مهمانی شب یلدا بوده باید نیت می‌کند.
یک شی کوچک مانند دکمه ، سنجاق ، سکه و یا هر شی کوچک دیگر در ظرفی سفالین به شکل پارچ می‌انداختند .
سپس یک نفر مسئول برداشتن اشیاء از توی ظرف می‌شد و دیگران یک بیت شعر می‌خواندند .
بعد از آن مسئول ظرف هم به طور تصادفی یک شی در می‌آورد .
آن شعری که خوانده می‌شود به عنوان فال صاحب شی بود .
بعد از بازی مادوره نوبت به تعریف یک خاطره شیرین یا یک لطیفه می‌رسید که همه افراد می بایست آن را تعریف کنند .
اما در کرمان هم زرتشتیان که بزرگترین اقلیت مذهبی این شهر محسوب می‌شوند این شب را گرامی می‌دارند .
در باور زرتشتی ها، شب چلّه طولانی ترين شب است، به عقيده آنها تاريكی اهريمن است .
و در اين شب كه تاريكی از همه سال بيشتر است و شب بديمنی است .
زرتشتيان تا سحر بيدار می‌مانند و قربانی می‌دهند.
تجمل گرایی شب یلدا
متاسفانه امروز شرایط دگرگون شده است، تجمل‌گرایی و چشم و هم چشمی بر یلدای ایرانی ، سایه انداخته است .
تمایل به هزینه تراشی‌های بسیار برخی از خانواده‌ها ، شب یلدا را به شبی پرخرج در سال تبدیل کرده است .
آداب و رسوم خوش بلندترین شب سال به مهمانی‌های تجملاتی تغییر شکل داده و ماهیت اصلی خود را از دست داده است .
ما فراموش کرده‌ایم حافظ خوانی و تفال به دیوان او رسم زیبایی بود .
گویی نمی‌دانیم دورهم بودن و سادگی و صمیمیت این مراسم، راز حفظ این آیین خوش در طی قرن‌هاست .
از چند هفته مانده به این شب ، یکی به‌دنبال خرید آجیل شب یلدا است .
دیگری به فکر تدارک چند جور غذا و آن یکی دنبال هندوانه مربعی شکل برای تزئین آن است .
فراموش کرده‌ایم که یلدا را بدون هندوانه‌های مربعی شکل و آجیل‌های تزئین شده گران قیمت هم می‌توان گذراند.
یادمان رفته است یلدا بهانه با هم بودن است و دیدار دوستان یا تزئین هندوانه و طبقی از میوه‌های رنگارنگ ربطی به آیین این مراسم ندارد .
تجملات زیاد اجازه انجام این رسم زیبا و تهیه میوه ، آجیل ، شیرینی و شام آنچنانی چیزی است که از توان بسیاری از خانواده‌ها خارج است.
خوشحال می شویم نظرات و دیدگاه های خود را در ارتباط با این مطلب در میان بگذارید .
